Oproepen tot rellen, verspreiden van fake news, promoten van complottheorieën: steeds meer gemeenten krijgen ermee te maken en soms leidt het zelfs tot onrust, rellen en bedreigingen in de 'offline' wereld. Maar de mogelijkheden er iets aan te doen zijn beperkt. De gemeente Bodegraven-Reeuwijk stapte naar de rechter om drie complotdenkers te laten stoppen met het verspreiden van hun theorieën. De rechter gaf de gemeente gelijk.
Bodegraven-Reeuwijk pikte het niet langer: al lange tijd heeft het te maken met bedreigingen en ordeverstoringen. De aanleiding? Theorieën over een satanisch pedonetwerk waar de begraafplaats van de gemeente een rol in zou spelen. Nul bewijs, maar een groep mensen nam de theorieën serieus en zorgde voor overlast op het kerkhof. Nabestaanden werden lastiggevallen en burgemeester en gemeenteadvocaat werden bedreigd.
We willen niet dweilen met de kraan open, we willen de kraan dichtdraaien.
De gemeente ging over tot een noodverordening. Maar dat bleek niet genoeg. "We zagen dat de noodverordening effectief was op de begraafplaats", zegt de advocaat van de gemeente Cees van der Sanden in Nieuwsuur. "Maar vervolgens zagen we dat er werd uitgekeken door complotdenkers naar andere plaatsen in de gemeente. Dat was voor de gemeente het moment dat we zeiden: we willen niet dweilen met de kraan open, we willen de kraan dichtdraaien."
In de rechtbank won de gemeente afgelopen vrijdag een kort geding waarin ze had geëist dat de drie mannen onbewezen beschuldigingen aan de gemeente, en inwoners en anderen offline moeten halen. Doen ze dat niet binnen 48 uur, dan kan de gemeente met dit vonnis in de hand naar de sociale media platformen stappen om de berichten te laten verwijderen. Iedere dag dat de berichten langer online blijven staan, loopt de boete op met 5000 euro per dag per persoon, oplopend tot maximaal twee ton per persoon.
Niet eerder trad een gemeente zo offensief op tegen online uitingen. Het middel dat Bodegraven-Reeuwijk gebruikte is niet nieuw, maar meestal blijven de maatregelen beperkt tot het aangifte doen (bij bijvoorbeeld bedreigingen) of het bestuursrecht (bij verstoringen van de openbare orde). Nu komt het civiele kort geding er dus bij.
Vrijheid van meningsuiting
De methode van Bodegraven kan ook voor andere gemeenten een middel zijn om de online verspreiding van onbewezen verdachtmakingen aan te pakken. Probleem is: wanneer is iets 'slechts' een uitspraak en wanneer is het uitspraak die leidt tot problemen?
Michael Klos, onderzoeker en docent aan de Universiteit Leiden, is expert op het gebied van vrijheid van meningsuiting op internet. Hij snapt de stap van de gemeente Bodegraven.
"Ik snap dat je als gemeente naar zoiets grijpt als je er via het bestuursrecht niet uit komt", zegt hij tegen Nieuwsuur. "Je ziet nu dat steeds meer wordt gezien dat zulke uitlatingen niet online blijven. Ze vinden hun weg naar de offline wereld."
Eerder maakte Nieuwsuur deze video over de (zichtbare) gevolgen van complottheorieën in de offline wereld:
Ondertussen kijken andere gemeenten net als Bodegraven naar extra middelen. In Noord-Holland kwamen donderdag 20 gemeenten bij elkaar om er over te spreken.
De gemeenten maken steeds vaker dit soort dingen mee, laten ze weten aan Nieuwsuur. "Denk bijvoorbeeld aan de corona-rellen in januari van dit jaar en de activiteiten van de zogenoemde "pedojagers"."
De gemeenten zouden daarom meer willen doen aan uitingen online die voor problemen in de offline wereld zorgen. Ze zoeken nu meer duidelijkheid over de juridische mogelijkheden en grenzen bij het signaleren van dit soort uitingen.
Onderzoeker Michael Klos denkt dat het belangrijk is dat de gemeente dit soort middelen wel pas inzet als er echt een goede aanleiding voor is. "Je bent wel een overheidsinstelling, dus je mag wel een beetje wat tegenspraak dulden. Ik hoop niet dat gemeenten dit inzetten om een boze burger om het minste of geringste aan te pakken."
In Bodegraven is de termijn voor het verwijderen inmiddels verstreken. Veel is er inderdaad vanaf gehaald, zegt de burgemeester. Maar nog niet alles. "Dat betekent dat mogen doorpakken en mogen vragen aan de providers om het te verwijderen."
Gebeurt dat niet, dan kan in het uiterste geval zelfs het uitzonderlijke 'lijfsdwang' worden toegepast, vertelt advocaat Van der Sanden. "Dat betekent dat de heren in een cel verdwijnen, net zo lang tot ze doen wat ze moeten doen."
